Сочинение на татарском "Ике телем — ике канатым"
Ике телем — ике канатым
Атом көче, радио заманында
Күрсәм иде шуны мин тагын:
Ярдәмләшеп, телләр бер-берсеңдә
Тапса фәкать кардәш, туганын.
Хәсән Туфан.
Әнием сөйләгән бер легенда исемә төште. Исеме дә булмаган бер елга ярында ике агай: рус һәм татар кешесе очрашкан. Сөйләшеп киткәннәр. Борынгыдан килгән кунакчыллык гадәте буенча, төенчекләрен ачып уртак табын ясаганнар. Татар агае «аша» ди икән, ә рус «ешь» дип кыстый ди. Шул вакыттан бирле бу елганы «Ашаешь» дип йөртә башлаганнар.
Нигә бу искә төште соң әле?
Чөнки без нәкъ шундый чорда яшибез. Гүя, елганың бер ярында — татар, икенче ярында рус тора. Татар илендә яшибез, руска терәлеп торабыз. Бик элекке заманнардан килгән ике халыкның дуслык хисләре чагылышы булып Агыйделнең кече сеңлесе Ашаешь агып ята...
Минем туган телем бик күптән барлыкка килгән. XVII—XVIII йөзләрдә ул рус дәүләтенең Шәрык илләре белән дипломатик мөнәсәбәтендә зур әһәмияткә ия булган. Менә шуңа күренекле тарихчы М. Худяков: «Руслар дәүләтчелек культурасы нигезләре белән татарлар аша таныштылар», — дип яза. Рус дәүләте исеменнән Төркиягә, Иран, Һиндстан, Монголиягә ул чорда җибәрелгән документлар, башлыча, иске татар телендә язылганнар. Халык шагыйре Хәсән Туфан юкка гына болай димәгән:
Син — минем тере тарихым,
Син — минем киләчәгем.
Тик синдә, газиз туган тел,
Бәхеткә җитәчәгем.
Туган телем язмышы — милләт язмышы. Туган тел мәсьәләсе иң актуаль, иң җитди социаль, сәяси-иҗтимагый проблема булып тора. Чөнки тел — халыкның бөтен яшәү гомерендә тапкан һәм табынган социаль-мәдәни байлыкларының иң кыйммәтлесе һәм иң кадерлесе — зиһен байлыгы, һәр милләт кешесе өчен «иң моңлы көй — милли көй, иң матур тел — туган тел». Бу хисләрне тоеп, ләззәтләнеп яшәгән кеше, һичшиксез, бәхетле кешедер. Андый кеше эшкә дә, гыйлемгә дә маһир була.
Шушы зур бәхетне югалтмас өчен генә дә без үзебезнең татар телен белергә тиешбез. Ана теле яңгырашы белән колакны назласа, ягымлылыгы белән ул күңелне юата, тәэсирлеге белән изгелек хисләре уята. Милләтнең төп күрке — тел һәм моң. Соңгы елларда туган телебезне гамәлгә куюда, укыту-өйрәнүдә беркадәр җанлану булганга мин сөенәм, шатланам. Телевидениенең әлеге темага багышланган тапшыруларын кызыксынып карап барам. Туган телнең мәсьәләләрен яктырткан язмаларга вакытлы матбугатта да урын бирелә. Шул юнәлештә миңа «Мәдәни җомга» газетасының «И туган тел» дигән кушымтасы аеруча ошый. Тел мәсьәләләренә багышланган аерым газета һәм журналлар да күренгәли башлады.
И, кадерле туган телем — татар теле!
Башка телдән бай да түгел һәм ярлы да...
Уйлар, хисләр, сөюләрем, нәфрәтләрем,
Кайгы, хәсрәт, шатлыкларым сыйган бар да.
Туган тел — тарихның хәзинәсе, рухы, җаны ул. Аның матурлыгы шагыйрьләр, язучылар өчен генә түгел, барыбызга да кирәк. Әгәр туган телебезне онытсак, балачагыбызда кичергән сөенечләребезне онытачакбыз. Татар милләтен тергезү һәм үстерүнең бер чарасы буларак, Татарстан Югары Советы «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Татарстан Республикасы законын әзерләде һәм аны 1992 нче елның 8 нче июлендә кабул итте. Аның нигезендә татар теле рус теле белән тигез дәрәҗәдә дәүләт теле булып үсеш алырга тиеш иде. Кабаттан Югары Совет 1994 нче елның 20 нче июлендә Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасын раслады, Законны гамәлләштерүңең конкрет юллары күрсәтелде.
Тукай һәм туган тел! Татар халкы тарихында бу төшенчәләр бер-берсеннән аерылмый:
И туган тел, и матур тел,
Әткәм-әнкәмнең теле...
Шул телдә безнең телебез ачылган, шул телдә без беренче тапкыр «әттә-әннә» дип елаганбыз. Шулай сабый чактан ук телнең бик кирәк икәнен, бишек тирбәткәндә әнкәй, әбекәй көйләгән җырлардан аның матурлыгын, әкиятләрдән аның гүзәллеген төшенгәнбез. Ана теле бар кодрәте, матурлыгы, нәфислеге, моңы белән җанга сеңгән һәм үсә төшкәч, башка телләрнең дә кирәклеген, гүзәллеген аңларга ярдәм иткән.
Тукай рус телен дә бик яратып өйрәнгән, белгән, иҗатында киң файдаланган:
Рус белән тормыш кичердек сайрашып,
Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып.
Бүгенге көндә рус телен белү бик мөһим. Без бәләкәйдән үк рус телен бик теләп өйрәнәбез. Чөнки Пушкин, Лермонтов, Достоевский, Толстой әсәрләрен оригиналда укып аңлау безне рухи яктан баета. Икенчедән, татар һәм рус телләре дәүләт теле дип игълан ителде. Ул телләрнең икесен дә яхшы белү — безнең бурычыбыз. Мин Шәйхи Маннур язган сүзләр белән тулысынча килешәм:
Татарча да яхшы бел,
Русча да яхшы бел.
Икесе дә безнең өчен
Иң кирәкле затлы тел.
Иң борынгы, моңлы, газиз, матур, саф туган телебезгә галимнәр, язучылар, шагыйрьләр дан җырлаганнар, иҗатларын телгә багышлаганнар. Халык шагыйре Н. Нәҗми, Ә. Атнабаев, Р. Фәйзуллин, Р. Миңнуллин, Г. Зәйнашева һәм башка шагыйрьләрнең тел турында гаҗәп матур сүзләре бар.
Байлык-фәлән теләмәде безгә,
Кичерсәк тә, гәрчә, авыр чак.
Тел ачкычы тели иде әнкәй,
Берәребез юлга җыенсак, —
дип язды Харрас Әюп.
Башкорт шагыйре Рәми Гариповның түбәндәге юллары да гыйбрәтле: илне — ил, халыкны — халык, телне тел берсен-берсе хөрмәт итеп, өйрәнеп, сыешып яшәргә чакыра:
Телне телләр хушсынмаса,
Артылмаслык тау булыр.
Булмаса дуслык — дау булыр,
Дау артыннан яу булыр.
Чыннан да, күп гасырлы бөек тарихында нык сыналган телебезне революциядән соңгы чорда имгәтү, аны рус сүзләре белән чуарлау гадәткә кереп киткән иде. Башкортостанның халык шагыйре Ә. Атнабаев моңа бик борчылды:
Күкрәк сөтедәй саф ана телен
Әйләндердек мама теленә.
Ни урысча, ни татарча белмәс
Имгәтелгән буын тилерә.
Татар классик поэзиясенең күренекле вәкиле Дәрдемәнд тә телләрне өйрәнергә, ләкин аларны бер-берсе белән бутап, телләрне пычратмаска куша:
Кил, өйрән, и туган, бер башка телне,
Бүген телләр белү яхшы һөнәрдер.
Катыштырма вә ләкин телгә телне,
Тел уйнатмак наданлыктан әсәрдер.
Мин аның белән килешәм. Телләр белү олы байлык дип исәплим.
Зур фән дөньясына керергә омтылган кеше халыкара 14 телнең кимендә икесен бик яхшы белергә тиеш дип уйлыйм мин. Бер генә тел аркылы өйрәнеп бер фәнне дә төгәл итеп үзләштереп булмый. Шуның өчен без үз телебезне үзәккә куеп, аның нигезендә башка телләрне дә өйрәнергә тиешбез. Тәҗрибә күрсәткәнчә, кеше ни хәтле күбрәк тел белсә, шул хәтле күбрәк белем алырлык сәләткә ирешә. Моңа тарихтан күп мисаллар китерергә булыр иде. Бәлки шуңадыр, әти-әнием мине укырга рус сыйныфына биргәннәр. Фән нигезләрен мин рус телендә өйрәнәм, ә туган телем минем каныма ана сөте белән кергән. Мин башкортча укыйм, бөек Гёте телен — немец телен теләп, яратып өйрәнәм. Ә ике кадерле тел — татар теле һәм рус теле — мине балачактан алып гомер буена озатып баручы юлдашларым, ике канатым.
Республикабызда хәзер татар теле һәм рус телләре тигез хокуклы дәүләт теле дип игълан ителде. Әхмәт Ерикәйнең күп еллар элек язылган бу шигыре бүген дә актуаль яңгырый:
Заман миңа: «Югарыга мен!» — дип,
Ике канат биреп үстерде.
Канатымның берсе — татар теле,
Икенчесе — бөек рус теле!..
Атом көче, радио заманында
Күрсәм иде шуны мин тагын:
Ярдәмләшеп, телләр бер-берсеңдә
Тапса фәкать кардәш, туганын.
Хәсән Туфан.
Әнием сөйләгән бер легенда исемә төште. Исеме дә булмаган бер елга ярында ике агай: рус һәм татар кешесе очрашкан. Сөйләшеп киткәннәр. Борынгыдан килгән кунакчыллык гадәте буенча, төенчекләрен ачып уртак табын ясаганнар. Татар агае «аша» ди икән, ә рус «ешь» дип кыстый ди. Шул вакыттан бирле бу елганы «Ашаешь» дип йөртә башлаганнар.
Нигә бу искә төште соң әле?
Чөнки без нәкъ шундый чорда яшибез. Гүя, елганың бер ярында — татар, икенче ярында рус тора. Татар илендә яшибез, руска терәлеп торабыз. Бик элекке заманнардан килгән ике халыкның дуслык хисләре чагылышы булып Агыйделнең кече сеңлесе Ашаешь агып ята...
Минем туган телем бик күптән барлыкка килгән. XVII—XVIII йөзләрдә ул рус дәүләтенең Шәрык илләре белән дипломатик мөнәсәбәтендә зур әһәмияткә ия булган. Менә шуңа күренекле тарихчы М. Худяков: «Руслар дәүләтчелек культурасы нигезләре белән татарлар аша таныштылар», — дип яза. Рус дәүләте исеменнән Төркиягә, Иран, Һиндстан, Монголиягә ул чорда җибәрелгән документлар, башлыча, иске татар телендә язылганнар. Халык шагыйре Хәсән Туфан юкка гына болай димәгән:
Син — минем тере тарихым,
Син — минем киләчәгем.
Тик синдә, газиз туган тел,
Бәхеткә җитәчәгем.
Туган телем язмышы — милләт язмышы. Туган тел мәсьәләсе иң актуаль, иң җитди социаль, сәяси-иҗтимагый проблема булып тора. Чөнки тел — халыкның бөтен яшәү гомерендә тапкан һәм табынган социаль-мәдәни байлыкларының иң кыйммәтлесе һәм иң кадерлесе — зиһен байлыгы, һәр милләт кешесе өчен «иң моңлы көй — милли көй, иң матур тел — туган тел». Бу хисләрне тоеп, ләззәтләнеп яшәгән кеше, һичшиксез, бәхетле кешедер. Андый кеше эшкә дә, гыйлемгә дә маһир була.
Шушы зур бәхетне югалтмас өчен генә дә без үзебезнең татар телен белергә тиешбез. Ана теле яңгырашы белән колакны назласа, ягымлылыгы белән ул күңелне юата, тәэсирлеге белән изгелек хисләре уята. Милләтнең төп күрке — тел һәм моң. Соңгы елларда туган телебезне гамәлгә куюда, укыту-өйрәнүдә беркадәр җанлану булганга мин сөенәм, шатланам. Телевидениенең әлеге темага багышланган тапшыруларын кызыксынып карап барам. Туган телнең мәсьәләләрен яктырткан язмаларга вакытлы матбугатта да урын бирелә. Шул юнәлештә миңа «Мәдәни җомга» газетасының «И туган тел» дигән кушымтасы аеруча ошый. Тел мәсьәләләренә багышланган аерым газета һәм журналлар да күренгәли башлады.
И, кадерле туган телем — татар теле!
Башка телдән бай да түгел һәм ярлы да...
Уйлар, хисләр, сөюләрем, нәфрәтләрем,
Кайгы, хәсрәт, шатлыкларым сыйган бар да.
Туган тел — тарихның хәзинәсе, рухы, җаны ул. Аның матурлыгы шагыйрьләр, язучылар өчен генә түгел, барыбызга да кирәк. Әгәр туган телебезне онытсак, балачагыбызда кичергән сөенечләребезне онытачакбыз. Татар милләтен тергезү һәм үстерүнең бер чарасы буларак, Татарстан Югары Советы «Татарстан Республикасы халыклары телләре турында» Татарстан Республикасы законын әзерләде һәм аны 1992 нче елның 8 нче июлендә кабул итте. Аның нигезендә татар теле рус теле белән тигез дәрәҗәдә дәүләт теле булып үсеш алырга тиеш иде. Кабаттан Югары Совет 1994 нче елның 20 нче июлендә Татарстан Республикасы халыкларының телләрен саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Дәүләт программасын раслады, Законны гамәлләштерүңең конкрет юллары күрсәтелде.
Тукай һәм туган тел! Татар халкы тарихында бу төшенчәләр бер-берсеннән аерылмый:
И туган тел, и матур тел,
Әткәм-әнкәмнең теле...
Шул телдә безнең телебез ачылган, шул телдә без беренче тапкыр «әттә-әннә» дип елаганбыз. Шулай сабый чактан ук телнең бик кирәк икәнен, бишек тирбәткәндә әнкәй, әбекәй көйләгән җырлардан аның матурлыгын, әкиятләрдән аның гүзәллеген төшенгәнбез. Ана теле бар кодрәте, матурлыгы, нәфислеге, моңы белән җанга сеңгән һәм үсә төшкәч, башка телләрнең дә кирәклеген, гүзәллеген аңларга ярдәм иткән.
Тукай рус телен дә бик яратып өйрәнгән, белгән, иҗатында киң файдаланган:
Рус белән тормыш кичердек сайрашып,
Тел, лөгать, гадәт вә әхлак алмашып.
Бүгенге көндә рус телен белү бик мөһим. Без бәләкәйдән үк рус телен бик теләп өйрәнәбез. Чөнки Пушкин, Лермонтов, Достоевский, Толстой әсәрләрен оригиналда укып аңлау безне рухи яктан баета. Икенчедән, татар һәм рус телләре дәүләт теле дип игълан ителде. Ул телләрнең икесен дә яхшы белү — безнең бурычыбыз. Мин Шәйхи Маннур язган сүзләр белән тулысынча килешәм:
Татарча да яхшы бел,
Русча да яхшы бел.
Икесе дә безнең өчен
Иң кирәкле затлы тел.
Иң борынгы, моңлы, газиз, матур, саф туган телебезгә галимнәр, язучылар, шагыйрьләр дан җырлаганнар, иҗатларын телгә багышлаганнар. Халык шагыйре Н. Нәҗми, Ә. Атнабаев, Р. Фәйзуллин, Р. Миңнуллин, Г. Зәйнашева һәм башка шагыйрьләрнең тел турында гаҗәп матур сүзләре бар.
Байлык-фәлән теләмәде безгә,
Кичерсәк тә, гәрчә, авыр чак.
Тел ачкычы тели иде әнкәй,
Берәребез юлга җыенсак, —
дип язды Харрас Әюп.
Башкорт шагыйре Рәми Гариповның түбәндәге юллары да гыйбрәтле: илне — ил, халыкны — халык, телне тел берсен-берсе хөрмәт итеп, өйрәнеп, сыешып яшәргә чакыра:
Телне телләр хушсынмаса,
Артылмаслык тау булыр.
Булмаса дуслык — дау булыр,
Дау артыннан яу булыр.
Чыннан да, күп гасырлы бөек тарихында нык сыналган телебезне революциядән соңгы чорда имгәтү, аны рус сүзләре белән чуарлау гадәткә кереп киткән иде. Башкортостанның халык шагыйре Ә. Атнабаев моңа бик борчылды:
Күкрәк сөтедәй саф ана телен
Әйләндердек мама теленә.
Ни урысча, ни татарча белмәс
Имгәтелгән буын тилерә.
Татар классик поэзиясенең күренекле вәкиле Дәрдемәнд тә телләрне өйрәнергә, ләкин аларны бер-берсе белән бутап, телләрне пычратмаска куша:
Кил, өйрән, и туган, бер башка телне,
Бүген телләр белү яхшы һөнәрдер.
Катыштырма вә ләкин телгә телне,
Тел уйнатмак наданлыктан әсәрдер.
Мин аның белән килешәм. Телләр белү олы байлык дип исәплим.
Зур фән дөньясына керергә омтылган кеше халыкара 14 телнең кимендә икесен бик яхшы белергә тиеш дип уйлыйм мин. Бер генә тел аркылы өйрәнеп бер фәнне дә төгәл итеп үзләштереп булмый. Шуның өчен без үз телебезне үзәккә куеп, аның нигезендә башка телләрне дә өйрәнергә тиешбез. Тәҗрибә күрсәткәнчә, кеше ни хәтле күбрәк тел белсә, шул хәтле күбрәк белем алырлык сәләткә ирешә. Моңа тарихтан күп мисаллар китерергә булыр иде. Бәлки шуңадыр, әти-әнием мине укырга рус сыйныфына биргәннәр. Фән нигезләрен мин рус телендә өйрәнәм, ә туган телем минем каныма ана сөте белән кергән. Мин башкортча укыйм, бөек Гёте телен — немец телен теләп, яратып өйрәнәм. Ә ике кадерле тел — татар теле һәм рус теле — мине балачактан алып гомер буена озатып баручы юлдашларым, ике канатым.
Республикабызда хәзер татар теле һәм рус телләре тигез хокуклы дәүләт теле дип игълан ителде. Әхмәт Ерикәйнең күп еллар элек язылган бу шигыре бүген дә актуаль яңгырый:
Заман миңа: «Югарыга мен!» — дип,
Ике канат биреп үстерде.
Канатымның берсе — татар теле,
Икенчесе — бөек рус теле!..